Het Gods- en mensbeeld
Veel mensen denken dat de middeleeuwers God de Vader als een strenge vader zagen. Niets is minder waar. Op nagenoeg alle afbeeldingen toont God zich als een betrokken vader. De Christusportretten laten eveneens een menselijk gelaat zien. Wat zeggen deze portretteringen over het mensbeeld? De samenhang tussen God en mens onderzoeken we de samenhang tussen God en mens onderzoeken. De Reformatie laat zien dat deze beeldvorming niet constant of statisch was. Ook dit veranderende godsbeeld maakt deel uit van deze verkenningstocht.
De Moderne Devotie
De Navolging van Christus, het boek dat Thomas a Kempis in 1427 geschreven heeft, was een ware bestseller in de Late Middeleeuwen. Het vroomheidsideaal dat hier gepropageerd wordt, benadrukt het belang van eenvoud. Het gaat erom in Christus’ voetsporen te treden en zijn voorbeeld van naastenliefde na te volgen. Thomas a Kempis heeft veel oog voor de menselijke zwakheden die dit doel in de weg staan. Hij gaat ze met humor en wijsheid te lijf. Dit boek was het standaardwerk van de Moderne Devotie, een religieuze stroming die in de Nederlanden op grote schaal navolging vond. Zijn boek is nog steeds de moeite van het lezen waard.
De kerk in de samenleving
Doorgaans menen mensen dat de invloed van de katholieke kerk in de Middeleeuwen allesoverheersend was. Toch is dit de vraag. In deze lezing gaan we na welke rol de parochiekerk in het dagelijks leven speelde. En omgekeerd: hoe kwam de betrokkenheid van parochianen tot uiting? Wat was de kwaliteit van de zielzorg? Was de reformatie een reactie op wantoestanden binnen de kerk?
Suster Bertken
De beroemde Utrechtse kluizenares Suster Bertken (ca. 1426/27 – 1514) was een mystica die het leven van Christus diep doorvoeld heeft. In deze lezing komen haar achtergrond, levensloop en motivatie aan de orde. Over de geboorte en het lijden van Christus heeft zij inspirerende teksten geschreven en een lezing over haar persoon en oeuvre past dan ook goed in de kerst- en paastijd.
Broederschappen in de Late Middeleeuwen
Utrecht telde rond 1500 minstens 100 broederschappen. Dat is veel op een bevolking van 20.000 mensen. Ook in de Middeleeuwen was het voor mensen gebruikelijk om de handen ineen te slaan als zij een doel wilden realiseren dat op eigen kracht onbereikbaar was. Aan welk doel beantwoordde de broederschap? Waarom was het voor mensen zo belangrijk om bij een broeder- of zusterschap te horen? Hier zien wij de versierde initiaal van de stichtingsoorkonde van de Broederschap van de Ellendige Zielen in de Buurkerk (1436).
Karel V
Karel V (1500 – 1558) heeft de grondslag gelegd voor de Nederlandse staat. Alle oorspronkelijk zelfstandige provincies van de Lage Landen heeft hij in zijn persoon verenigd. Toen deze Unie eenmaal een feit, streefde hij in snel tempo de centralisatie van regering en rechtspraak na. Om al zijn plannen en oorlogen te realiseren had hij behoefte aan inkomsten. De belastingdruk nam toe. Ook kondigde hij strenge straffen af voor mensen die afstand namen van de katholieke kerk. Zijn hervormingen riepen verzet op en leidden uiteindelijk tot de Opstand. Het is boeiend om te zien hoe een man die niet gezegend was met intellectuele gaven, toch zijn rijk naar zijn hand wist te zetten. Plus ultra was zijn devies: hij wilde grenzen verleggen en heeft dat ook gedaan. Goedschiks of kwaadschiks.
Wie waren de protestanten van het eerste uur?
Hoe zag de alledaagse religie eruit? In hoeverre weken nieuwe denkbeelden af? Wie hoorden tot de vroegste aanhangers? Wat waren hun motieven? En hoe was het vervolgingsbeleid? Deze vragen staan in deze lezing centraal.
De reformatie in het dagelijks leven: de verhouding katholiek-protestant
Vroeger leerden wij dat Nederland in 1581 een protestantse natie werd: mensen waren massaal protestants geworden. Tijdens mijn onderzoek naar de intermenselijke verhoudingen in zestiende-eeuws Utrecht begreep ik pas hoe complex de situatie werkelijk was. Voor het katholiek blijven of protestants worden waren persoonlijke, culturele, politieke en sociaal-economische motieven minstens zo belangrijk als religieuze overwegingen. In deze lezing onderzoeken we de reformatie in Utrecht: ook voor niet-Utrechters is het de moeite waard om dit proces stap voor stap te volgen. Juist door de verfijnde analyse vol details ontstaat er een nieuw, genuanceerd beeld.