Met Go set a watchman schreef Harper Lee een coming-of-age boek in de jaren vijftig. Toen nog een jong genre. In het begin is het ongewis waar het boek over gaat: een jonge vrouw keert terug naar haar geboortestad waar zij haar oude vriend zal ontmoeten. Hij lijkt de gedoodverfde verloofde, maar zij vraagt zich af of hij voor haar de juiste is. Haar onzekerheid staat op gespannen voet met de zelfverzekerde, wereldwijze indruk die zij wil maken. En toch kan ze niet anders dan die onzekerheid toelaten. Het maakt haar gevoeliger voor indrukken. Eenmaal thuis ziet zij hoe zelfs hier de segregatie is doorgevoerd: de zwarte kokkin die de familie door moeilijke jaren heen geholpen heeft, lijkt buiten beeld. Iets klopt er niet. Ze neemt de signalen waar en gaat op onderzoek uit. Vanaf dat moment krijgt het boek vaart en intrinsieke spanning.

In Go set a watchman is Harper Lee de waarnemer die het verhaal van Alabama in de jaren vijftig vanuit meerdere gezichtspunten belicht. Zo geeft zij interraciale spanningen een menselijk gezicht. En ze vindt woorden voor processen die toen nog onzegbaar waren. Juist de genuanceerde spiegel die Lee de lezer voorhoudt, had een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het bewustwordingsproces in de Verenigde Staten ten tijde van de burgerrechtenbeweging.

Zover is het niet gekomen. En dat heeft een reden. Want waarom koos de uitgever niet voor een nadere uitwerking van de brede thematiek die Lee in Watchman aansnijdt? Waarom moest er een geheel nieuw boek komen, waarin niet het perspectief van een 26-jarige vrouw centraal staat, maar de blik van een 8-jarig meisje? In haar oordeel liet de uitgever de vorm, de literaire kwaliteit zwaarder wegen dan de inhoud.

Go set a watchman ging tegen de tijdgeest in. Het liet de keerzijde van de Amerikaanse droom zien: het lege bestaan van middle class huisvrouwen en de achterstelling van gekleurde mensen die dom gehouden werden en geen kansen kregen om hun dromen te verwezenlijken.

Go set a watchman legt de zenuwen van die tijd bloot. Onbevangen laat Lee zien waarom mensen omwille van hun zelfbeeld hun blikveld vernauwen en vertroebelen. To kill a mockingbird had diezelfde kracht, maar speelt in een haast mythische verleden. Go set a watchman speelt zich af in een nog altijd actueel heden.

Aan de confrontatie tussen de grenzen die de samenleving aan Harper Lee stelt en de consequenties van haar eigen waarnemingen is de schrijfster bezweken. Te zien  wat zij zag, te leven naar wat zij zag, was (nog) teveel gevraagd. Haar talent is wel herkend, maar de urgentie achter haar woorden kon niet ontvangen worden. Op dit punt stuitte zij op massieve weerstand, zowel in haar familie als in de uitgeverswereld. Was haar intentie (h)erkend, dan had dit haar prille zelfvertrouwen kunnen sterken. En had zij een belangrijke spreekbuis van haar generatie kunnen worden. Maar wellicht paste die rol niet bij haar karakter en zenuwgestel.

Het goede nieuws is: op zijn eigen manier werd To kill a mockingbird toch een boek dat bijdroeg aan de bewustwording in de jaren zestig. Nu Go set a watchman ten lange leste gepubliceerd is, beschikken we over twee romans die zich inhoudelijk laten vergelijken. De ontstaansgeschiedenis van beide boeken geeft een soms onthutsend beeld van de motieven en sfeer in de jaren vijftig.