Tag: boekbespreking

Een lezeres attendeerde mij op het volgende: “Ha Llewellyn, Heel veel dank voor je Harper Lee blogs. Ik kan er zeker  iets mee. Ik heb ze hebberig gelezen en  veel aangestreept. Ik ben het alleszins met je eens, vooral in de tijd gezien. Eigenlijk is het griezelig actueel. Onderbelicht vind ik de rol van “white trash” en de hopeloosheid en rechteloosheid van de zwarten als ze daarmee te maken krijgen.”

Ik antwoordde haar:

“Fijn je reactie. De rol van ‘white trash’ en de rechteloosheid van zwarten in de onderlinge confrontatie, daar heb ik inderdaad weinig aandacht aan besteed. Ik heb het drama puur vanuit Harper Lee’s persoonlijke standpunt bekeken, omdat ik daar duidelijkheid over wilde hebben. ‘Black trash’ en ‘white trash’ hebben meer met elkaar gemeen dan op het eerste gezicht lijkt. Want beide werden en worden net zo hard geminacht en uitgebuit door de hogere klassen, de stand waar Jean Louise’s familie en Harper Lee’s uitgever toebehoren. Aan de ervaringen van Jean Louise kan je zien hoe hard die strijd gevoerd is en gevoerd wordt.”

Deze cryptische zinnen behoeven een toelichting.

Jeans vader, Atticus Finch, was voorzitter van de blanke mannen-club in Maycomb (Alabama). Haar beoogde verloofde was secretaris. Op een zondagmiddag sprak een man de vergadering toe. Hij zat vol rassenhaat: als zwarten gelijke rechten krijgen, zullen zij blanke vrouwen trouwen en daarmee het blanke ras verapen. Verbeesting van het blanke ras was het schrikbeeld dat hij in alle toonaarden bezong. Jean Louise hoort bij toeval zijn pleidooi en realiseert zich dat haar vader en haar verloofde het gedrag van deze man – louter door hun aanwezigheid – legitimeren. Het maakt haar ziek (p.107-111).

Zij roept haar vader ter verantwoording. “Waarom liet je hem spreken?” “Omdat hij spreken wou.” En dus kreeg hij de vloer. En iedereen applaudisseerde. Haar vader had de man het spreken niet belet en publiekelijk geen vraagtekens bij zijn uitspraken gezet.

Heeft haar vader gelijk? Is het zo eenvoudig als hij beweert? Wat zien we als we een stap naar achteren zetten?

De blanke bovenklasse geeft de blanke onderklasse de gelegenheid haar haat jegens de zwarten te ventileren. Hun blanke huid is het enige waardoor zij zich superieur kunnen voelen.  Door dat te beklemtonen houden zij hun gevoel van eigenwaarde in stand (p.187-202). Niet dat hun afzetten tegen zwarten hun iets oplevert: hun lonen, werkomstandigheden en scholing blijven even belabberd, maar het geeft hun identiteit. Dat is precies wat de middenklasse beoogt. Door rassen tegen elkaar uit te spelen houdt zij haar machtspositie ten aanzien van de hele onderklasse in stand, zonder dat zij verbeteringen hoeft aan te brengen. Inderdaad, heel actueel!

Zou de ‘white trash’-zwartenhater om zich heen kijken, dan zou hij zien dat hij in hetzelfde schuitje zit als zijn gekleurde collega’s. De huidskleur is een flinterdun argument. Iedereen wordt het vel over de neus gehaald. En in een oorlog zijn zij het kanonnenvoer, zij aan zij.

Sociale gerechtigdheid krijgen mensen niet cadeau. Het ventileren van onvrede in rassenhaat is eenvoudiger. Mensen zijn het perspectief kwijt op waar hun echte winst ligt.

Jean Louise ziet hoe  haar dierbaren zwart en blank als pionnen gebruiken. Ook zijzelf is zo’n pion. Als gesprekspartner wordt zij niet serieus genomen. Als er – als laatste machtsmiddel – geweld tegen haar haar gebruikt wordt, loopt zij stuk op het machtsvertoon: de vanzelfsprekend lijkende ideologie van haar vader en oom wint, voor het moment.

Door de verhoudingen zo te regisseren als Atticus Finch doet, draagt hij krachtig bij aan het rassenconflict en de achterstelling van zowel blanke als zwarte arbeiders. Zelf blijft hij buiten schot. Hij doet alsof zijn optreden erger voorkomt. Terwijl het een schoolvoorbeeld van manipulatie is.

Dit dubbelzinnige vertoog ontmaskert Jean Louise.

Ze had deze berekenende Atticus Finch willen laten zien. Niet het geïdealiseerde rolmodel dat hij werd in To kill a mockingbird. Daar werd hij het prototype van een blanke man die vrij van rassenvooroordeel is, onkreukbaar en mild. De Atticus Finch die als lijfspreuk heeft: gelijke rechten voor allen, geen privileges voor iemand (p. 108). Een blank icoon, vrij van racisme. Een verdediger van waarden en waardigheid, zonder aanzien des persoons, zonder oog voor ras. Het was een beeld waar menig welwillend blanke op zat te wachten. Maar het was niet het aanvankelijke beeld van Harper Lee. Zij beschouwt de gelijkberechtiging van blank en zwart als onvermijdelijk. Als recht, als inherent menselijk recht, niet als een gebaar van een verlicht individu.

Maar ze kreeg geen toestemming. De blanke westerse wereld was nog niet klaar voor deze ontmaskering. Ta-Nehisi Coates heeft recent in persoonlijke, welsprekende bewoordingen de discussie over de machtsverhoudingen die schuil gaan achter het zogenaamde rassenconflict weer aangezwengeld. Zijn boek Between the world and me is een uitnodiging tot dialoog over de wederzijdse ervaringen. Precies wat Levend Verleden Nu ook beoogt.

Kent Nelle Harper Lee – haar volledige meisjesnaam – de double bind die zij in Go set a watchman beschrijft, aan den lijve?

Een double bind stelt mensen voor onmogelijke keuzes: in een ongelijkwaardige relatie eist de machtige partij onvoorwaardelijke liefde. De mensen van wie dit gevraagd wordt, krijgen niet de vrijheid om zelf een keuze te maken en eigen nuances aan te brengen. Positieve gevoelens zijn in zo’n relatie – onlosmakelijk lijkt het – verbonden met – in ieder geval ten dele een – ontkenning van het zelf. Dit geeft spanning aan wie moet buigen. En het is niet genoeg, het is nooit genoeg, want de slikkende partij kan nooit voor 100 procent aan de eisen van de bovenliggende partij voldoen. Die er steeds weer een schepje bovenop doet. Dit proces houdt stand totdat degene die buigt en slikt, leert om zich van het negatieve aspect te distantiëren. Dit doet de eisende partij pijn. De reacties kunnen meedogenloos en grotesk zijn. Zie de klap van oom Jack. Voor de onderliggende partij is er geen andere weg dan dit als de agressie van de ander te blijven zien die niets met hem/haar van doen heeft.

Hoe spreekt Nelle over de belangrijkste relaties in haar leven?

“For Mr. Lee and Alice in consideration of love and affection”, zo luidt de bedachtzame opdracht in To kill a mockingbird. Harper Lee (1926) heeft het boek opgedragen aan haar vader (1880-1962) en haar oudste zus Alice (1911-2014) vanuit de overweging van liefde en genegenheid. Go set a watchman heeft als opdracht het sobere “In memory of Mr. Lee and Alice”. De beide opschriften laten zien hoe belangrijk vader en zus voor Nelle geweest zijn. En toch duidt het herhaalde ‘Mr. Lee’ op afstand. Er staat geen vader of ‘AC’: zijn initialen die tevens zijn roepnaam waren. Ook zijn kinderen noemden hem zo.

Het leven van Nelle is niet van een leien dakje gedaan. Zij is geboren in wat wij nu een disfunctioneel gezin noemen. Het huwelijk van haar ouders was niet gelukkig. Er was een groot standsverschil: vader was een selfmade man van eenvoudige komaf, moeder was een geboren Finch en had de opvoeding genoten die bij de stand van haar familie paste. (Hier zien we dat we de hoofdfiguren uit de romans van Harper Lee niet mogen vereenzelvigen met haar familieleden.) Moeder speelde prachtig piano en was buitengewoon intelligent, maar zij leed aan stemmingswisselingen.

Het echtpaar kreeg met grote tussenpozen vier kinderen, Nelle was de benjamin. Als zij twee jaar oud is, probeert haar moeder haar in de badkuip te verdrinken. Nelle wordt gered door haar zusjes. Daarna verdwijnt de moeder – net als Boo Radley – naar de achtergrond. Nelle is opgevoed door haar vader en de huishoudster Hattie in een gezinssituatie die veel lijkt op het huiselijk leven in Mockingbird. Nelle was een ondernemend meisje, voor niets en niemand bang, een non-conformist. Met de meisjesrol was zij niet vertrouwd en dat maakte haar tot een buitenstaander. Zij was een ras observator en dit talent lag aan de basis van haar schrijverschap.

To kill a mockingbird (1960) was een overweldigend debuut, dat in 1961 met de Pulitzerprijs bekroond werd. Een hogere bekroning bestond er niet. Dit wekte verwachtingen die zij niet waar kon maken. Rond 1965 begon ze zich uit het openbare leven terug te trekken. Zij gaf geen interviews meer. In het kunstenaarsmilieu van New York paste zij niet. Zij leidde er een teruggetrokken leven met de fles als kameraad. Geregeld verblijft zij in haar geboortestadje, totdat zij besluit om daar samen met haar oudste zuster te gaan wonen. Aan hun gedeelde huishouden kwam in 2007 een einde toen Nelle door een beroerte getroffen werd en zij meer zorg nodig had.

Nelle wordt getypeerd als een uitgesproken persoonlijkheid die toch ook schuchter was. Haar zuster wierp zich op als beschermvrouwe. Zij zou in 2010 verteld hebben dat Nelle doof en blind was en zeer vergeetachtig. Deze geruchten staken de kop op toen Nelle begin februari 2015 – enkele maanden na het overlijden van haar zuster – een contract had getekend voor de uitgave van Go set a watchman. Mensen vroegen zich af of zij wel handelingsbekwaam was. De staat Alabama deed onderzoek en kwam tot de conclusie dat Harper Lee wel degelijk in staat was om zelfstandig beslissingen te nemen. Van ongeoorloofde druk was geen sprake geweest.

Het contract lijkt Nelle goed gedaan te hebben. Volgens haar advocaat was ze “happy as hell”, een krachtige Harper Lee uitdrukking. De uitgever was opgetogen over de ontmoeting. Hij prees Nelle’s humor, intelligentie en hoffelijkheid. Het lijkt erop dat de dood van Alice de weg vrijgemaakt heeft voor een eigen stukje van Nelle.

Want het blijft opmerkelijk dat Nelle nog geen drie maanden na het overlijden van haar zuster dit contract tekende. Laat dit zien dat er toch iets van een double bind in hun relatie geweest is?

Met de uitgave van Go set a watchman is iets geheeld wat gebroken was. Eens te meer is duidelijk hoe Harper Lee “hearts and minds all over the world” geraakt heeft. Van To kill a mockingbird zijn wereldwijd meer dan 40 miljoen exemplaren verkocht en van Go set a watchman al meer dan 3 miljoen! Harper Lee heeft miljoenen mensen geïnspireerd met haar fijnzinnige observaties! En dat is haar erfenis. Zij heeft op indringende wijze het rassenconflict zichtbaar gemaakt. Juist door haar kwetsbare opstelling. Hier kunnen we haar dankbaar voor zijn.

Na de publicatie van To kill a mocking bird in 1960 bleef het 55 jaar stil rond Harper Lee. Waarom heeft zij in de tussentijd niets gepubliceerd?

Met De Spotvogel was de lat hoog gelegd. Het was een subliem boek dat tot op de komma geperfectioneerd was. Dat heeft zich uitbetaald in torenhoge oplagen en klinkende munt, met als klap op de vuurpijl de prestigieuze Pulitzerprijs in 1961. Maar dit soort gekunstelde perfectie en het wel heel aparte verhaal doen iets met de flow van een schrijver. Lee had de top bereikt en geloofde zelf niet dat ze haar debuut kon evenaren. Een mindere prestatie was voor haar geen optie.

Dit is stellig één kant van de zaak, maar ik geloof dat haar toch al kwetsbare zelfvertrouwen een deuk heeft gekregen door het gemarchandeer rond haar debuut. Voor de rasschrijfster die zij was, is dit een tragedie. Haar talent was herkend, maar de waarde van haar waarneming niet.

In Go set a watchman portretteert Harper Lee een jonge vrouw die bezig is zichzelf uit te vinden. Een belangrijke richtsnoer in haar leven zijn de waarden die haar vader haar in haar jeugd heeft voorgeleefd. Hij was voor haar de verpersoonlijking van integriteit. Dit beeld verpulvert in de jaren vijftig. Wat kristalhelder leek, kreeg grijs- en zwarttinten. In het Alabama van de jaren vijftig waren raciale spanningen meer dan aan de oppervlakte. Alles was er van doordesemd. Zwart en blank spraken niet meer met elkaar. Er waren twee kampen. Jean Louise ziet hoe haar eigen familie in dit patroon gevangen raakt en begrijpt het niet. Het doet geen recht aan haar liefde voor de zwarte kokkin die als een moeder voor haar gezorgd heeft. Met al haar vezels verzet zij zich tegen deze ontwikkeling. Zoals haar oom zegt: zij ziet geen kleur, zij ziet slechts mensen.

Go set a watchman functioneert als een spiegel. Het boek laat zien hoe mensen hun integriteit verliezen: door niet eerlijk te zijn in hun waarneming en in plaats daarvan irreële, oneerlijke beelden te voeden en te koesteren, zoals “We are outnumbered” (p.246), als de zwarten in het kleine Maycomb kiesrecht krijgen. En: “The Negroes down here are still in their childhood as a people” en kunnen daarom geen bestuurlijke taken aan. Het argument van Jean Louise dat het onderwijs aan zwarte mensen niet van slechtere kwaliteit kan zijn, wordt genegeerd.

Vanuit dit soort overtuigingen kan de heersende klasse haar identiteit en wereldbeeld intact laten en haar grip op de samenleving behouden. De zelfrechtvaardiging en illusies houden, hoe begrijpelijk ook, een leefwijze in stand die achterhaald is. Iedereen weet het, maar niemand wil het waar hebben. ‘The real world’ noemen haar vader en oom deze pragmatische levensinstelling.

Go set a watchman laat de dilemma’s zien waar een in wezen eerlijke vrouw mee worstelt. Wat is dat: liefde? Het huwelijk: ben ik daar geschikt voor? Waarom is de vrouw die als een moeder voor mij gezorgd heeft, nu onbereikbaar? Vanuit deze vragen kijkt zij naar de wereld om zich heen. En verwoordt zij wat ze in zichzelf en om haar heen waarneemt op een nieuw niveau – los van stand, ras en ideologie. Dit werd niet (h)erkend. Haar manuscript was te confronterend. Het gaf een inkijkje in de motieven van blanken voor segregatie. En toonde een menselijk gezicht van zwarte mensen. Dit beeld tastte het homogene succesverhaal van het naoorlogse Amerika aan. Daarom mocht een gemythologiseerd, prachtig verhaal wel, maar een actueel verkennend boek niet. En Harper Lee had niet de kracht om zichzelf door te zetten. Dit is geen verwijt. Deze jonge vrouw die in een onevenwichtig, moederloos gezin was opgegroeid, was bezig zichzelf uit te vinden. Als vrouw en als mens.

In Go set a watchman is bijvoorbeeld te lezen hoe ontredderd het meisje geweest is over haar vrouwzijn. Ze had flarden opgevangen van ‘hoe kindjes gemaakt worden’, een tongzoen was al voldoende, maar concreet wist ze niets. Ook van dit proces maakt zij ons deelgenoot en als lezer deel je in haar verwarring en schaamte.

Is de confrontatie met Jean Louise’s onzekerheid en het aarzelend vinden van haar levensweg niet een diepere reden waarom het boek is afgewezen? Harper Lee breng met haast kinderlijke eerlijkheid Jean Louise’s blinde vlekken onder woorden in relatie tot haar persoonlijkheid, achtergrond en ervaringen. Door haar onthand zijn zo te verwoorden maakt zij ruimte voor de menselijke maat. Maar het maakt haar als vrouw en schrijfster ook kwetsbaar.

Kan het zijn dat dit persoonlijke leerproces en de dialogische perspectieven die het opent, de redacteur niet bevielen? Lee laat zien dat het geweten in dialoog met het zelf en de ander groeit. En juist die betekenisgeving werd afgewezen, door haar vader en oom en door de uitgever. Dit is de kern van haar echec, alle literaire argumenten ten spijt.

Jean Louise’s bewustwordingsproces gaf haar een eigen kijk op de raciale conflicten van de jaren vijftig. Haar visie ging tegen de tijdsgeest in. En riep weerstand op. De klap die oom Jack zijn nicht gaf, brak haar. Zij bond in, waarschijnlijk omdat zij dit als haar plicht zag tegenover haar familie die zo belangrijk voor haar was. De jonge vrouw was in een loyaliteitsconflict terecht gekomen. Zij werd voor een onmogelijke keus gesteld: moest zij haar geweten voorrang geven boven haar liefde voor haar naaste omgeving, bovenal haar vader en oom? Juist deze dierbare mensen hadden – en dat is de paradox of ‘double bind’ – er alsmaar op aangedrongen dat zij zelfstandig werd. En toen zij dat uiteindelijk deed, is zij hardhandig terecht gewezen. Zij werd gemuilkorfd ‘in the name of love’. Ja natuurlijk hield zij van haar vader en oom en Alice. Maar die liefde heeft haar gekortwiekt. Voor haar visie hadden haar dierbaren geen ruimte. Zo werkt een double bind uit: de ondergeschikte partij moet zich beschadigen om  in het plaatje te passen.

De afwijzing van haar eerste boek was een drama in het leven van Harper Lee. Het was niet de enige teleurstelling die zij te incasseren had.

In hoeverre had zij To kill a mockingbird echt willen schrijven? Er zat iets kleinerends in de houding die Tay Hohoff jegens haar innam. Harper Lee heeft menige woede-uitbarsting gehad. Dat het boek een fabelachtig succes werd, had niemand kunnen bedenken. Harper Lee was in de wolken, maar er waren ook schaduwzijden:

Vanaf 1959 had zij intensief samengewerkt met Truman Capote, haar vroegere buurjongen ‘Dill’. Zij steunde hem in zijn onderzoek naar een gruwelijke moordpartij in Kansas. In zijn boek In cold blood (1966) gaf hij haar echter niet de erkenning die zij in haar ogen verdiende. Hier herhaalde zich de kleinering die zij ook van Tay Hohoff ervaren had.

Bij haar uitgever had zij inmiddels enkele voorstellen voor een nieuw boek ingediend, maar zij waren van werkelijkheidszin – haar grote kracht – gespeend. De concepten leken ingegeven door de alcohol. De fles was al in de jaren vijftig een vertrouwde gast in haar leven en in de zestiger jaren werd hij haar vaste metgezel, met al waandenkbeelden van dien. Lee was haar innerlijke anker kwijt.

Haar perfectionisme maakte het haar onmogelijk om nog iets samenhangends te schrijven. Onder leiding van Tay Hohoff was zij hyperkritisch geworden.

Hoe dan ook en waarom dan ook: Harper Lee is na 1960 in haar schulp gekropen. Zij werd een gekooide spotvogel, een zwijgend geweten. En dat is een tragedie: want blijkens de titels van haar twee boeken hechtte zij aan nauwkeurige registratie en rekenschap. Deze kwaliteiten waren vin haar ogen essentieel.

In de tien productieve jaren van haar leven heeft Harper Lee twee boeken geschreven die beide de tand des tijds doorstaan hebben. Haar boeken zijn een pleidooi voor onbevangen waarneming. Door alle emotionele turbulentie heen. Dit is de kern: jezelf en ‘de ander’ als mens te blijven zien. Zowel haar boeken als de geschiedenis er om heen, laten zien wat het met het zelfbeeld van een mens kan doen als hij/zij niet in zijn/haar waarde gezien wordt. Het gevaar van frustratie ligt op de loer. Wat een actuele boodschap om de problemen van deze tijd onder ogen te zien en te benaderen!

De titel is ontleend aan het eenentwintigste boek van de profeet Jesajah, vers zes, in het Oude Testament:

“Want de heer heeft mij gezegd: zet een wachter neer die moet melden wat hij ziet.”

De wachter is dus een waarnemer, een rapporteur. Maar de wachter is meer. Uncle Jack zegt over hem:

“Every man’s island, Jean Louise, every man’s watchman is his conscience.” (p.256)

De wachter is dus ook het geweten. De innerlijke stem die mensen vertelt of zij goed of fout handelen.

Dit boek gaat over het geweten van Jean Louise dat steeds duidelijker gaat spreken inzake de rassenkwestie. Zij ervaart aan den lijve hoe fysiek de rassenscheiding is geworden. En ontdekt dat haar vader en gedoodverfde verloofde een prominente rol spelen in een vergadering waarin blanke mannen vrijuit spreken over het zwarte gevaar, nu gekleurde mensen burgerrechten eisen. Zij roept haar vader ter verantwoording, maar stuit op onbegrip. Hij acht gekleurde mensen niet in staat om verantwoordelijkheid te dragen. En hij vreest dat zij uit zijn op de ondergang van de blanken.

Zij stelt dat gekleurde mensen steun verdienen: zij staan aan de zijlijn omdat hun onderwijs zo erbarmelijk slecht is. Zij kan zwarte mensen de hoop op een beter leven niet ontzeggen. Voor haar is hoop een grondrecht.

Hun woordenwisseling gaat diep, maar de kern is dat Atticus mensen naar hun ras beoordeelt en niet naar hun menszijn. Uiteindelijk beschuldigt Jean Louise hem van een dubbele moraal, omdat hij zwarte mensen als pionnen gebruikt en hun het recht op zelfrespect ontzegt. Haar vader gaat niet op haar woorden in en laat doorschemeren dat zij onrijp in het leven staat, maar dat hij desondanks van haar houdt. Zij voelt zich een speelbal en maakt een einde aan het gesprek (p.246-253).

Ziek van alles wil zij vertrekken naar New York, maar haar geliefde oom Jack verhindert dit. Hij beschuldigt haar van zelfmedelijden en slaat hij haar vol in het gezicht. Om haar aandacht te krijgen. Dit breekt haar weerstand. Hij wil dat zij de rassenverhoudingen onder ogen ziet zoals die nu zijn. Naar zijn mening hebben die tijd nodig om te veranderen. Jack verwelkomt haar overgave als “een arriveren in deze wereld”. Hij is blij dat zij zich uitgesproken heeft en de strijd heeft opgegeven (p.260-263).

Maar hij gaat aan de kern voorbij: Jean Louise heeft te goed gezien dat haar vader en verloofde deel uit maken van de blanke bovenlaag die rassenhaat tolereren en daardoor aanmoedigen.

Tegelijkertijd erkent hij de waarde van haar visie: ‘jij bent kleurenblind, Jean Louise, dat ben je altijd geweest. Als jij naar iemands gezicht kijkt, zie je de trekken, het karakter, de intelligentie en noem maar op. Zelfs nu de rassenkwestie het gesprek van de dag is, zie jij alleen maar mensen’ (p.270). En hij voegt eraan toe: ‘we hebben mensen als jij nodig, mensen die door hun manier van leven laten zien dat het anders kan’ (naar p.272).

Dit klinkt als een keukenmeidenroman, maar dat is het niet. Daarvoor zijn de dialogen met haar familieleden te scherp op de snede. Harper Lee probeert woorden te vinden voor een situatie die haar tot op het bot pijn doet en waarvan zij de betekenis alleen maar kan benaderen door zorgvuldig te beschrijven wat zij ziet, hoort en ervaart. Dit leidt soms tot – op het eerste oog – onsamenhangende teksten. Tegelijkertijd is deze impulsieve, observerende benadering haast de enige manier om tot de kern van haar innerlijke turbulentie en (ge)weten door te dringen en haar standpunt in de raciale problematiek helder te krijgen.

Wanneer dit gebeurt, krijgt Jean Louise met een paradox te maken, een double bind: leven naar het geweten is de rode draad van dit boek, maar als Jean Louise bij haar kern komt, stuit zij op heftige weerstand bij haar dierbaren. Haar vader en oom hadden zich tot dan zorgen gemaakt over haar onzelfstandigheid, maar nu zij haar standpunt inneemt, zijn de rapen gaar. Zij beschuldigen haar van gebrek aan realiteitszin. Haar oom gebruikt geweld om zijn woorden te onderstrepen. Zijn klap breekt de jonge vrouw. Tegen deze machtsstrijd is zij niet bestand. Jean Louise raakt gevangen in de worsteling tussen liefde, loyaliteit, tradities, belangen en geweten.

Het boek laat zien dat er geen eenduidig goede of slechte mensen zijn. De gewetensstrijd zit in ieder van ons. Dit is een waardevol aspect van dit boek. Het maakt de vraag des te klemmender, waarom dit boek destijds niet gepubliceerd werd.

In de zomer van 2015 was ik in de ban van Harper Lee. Haar boek To kill a mockingbird (1960) had mij in de greep. Door de ogen van het achtjarig meisje Jean Louise, in het dagelijks leven Scout genoemd, keek ik naar een turbulente episode in Maycomb, een doorgaans rustig stadje in het Alabama van de jaren dertig. We maken kennis met Scouts oudere broer Jem en hun speelkameraad Dill, haar vader, de bedaagde advocaat Atticus Finch, de zwarte huishoudster Calpurnia die het moederloze gezin draaiend houdt, oom Jack en de zonderling Boo Radley.

De blik van het meisje maakt het boek boeiend. Haast terloops ontvouwt het verhaal zich. De kinderen groeien op met duidelijke, redelijke regels. Atticus heeft liever niet dat de kinderen met een windbuks schieten, maar als het dan toch gebeurt, merkt hij op dat het een zonde is om een spotvogel dood te maken. Scout vraagt om uitleg. “Spotvogels maken mensen blij met hun gezang. Ze doen niemand kwaad. Het enige wat zij doen is uit volle borst zingen, voor ons’ (naar p.99-100. De citaten zijn een samenvatting).

Een spotvogel zingt graag andere vogels na.

Geleidelijk ontvouwt zich in dit stadje een drama. Er is een blank meisje verkracht, Mayella Ewell. Tom Robinson, een zwarte man, wordt hiervan beschuldigd. Atticus Finch is zijn advocaat. Daarmee haalt hij zich de woede van Mayella’s vader op de hals. De rechtszaak leidt tot een gevecht op leven en dood.

Al lezend vroeg ik mij af wie de spotvogels waren die met de dood bedreigd werden. Tom Robinson is er één van, maar ook Mayella, Atticus en zijn kinderen, en Boo Radley. Allemaal mensen die integer waren of op de een of andere manier kwetsbaar in het leven stonden.

Mijn perspectief verdiepte zich toen ik vervolgens Go set a watchman (2015) las.

Dit is de bewustwordingsroman waarmee Harper Lee had willen debuteren. Het gaat over de 26-jarige Jean Louise Finch die begin jaren vijftig na een lang verblijf in New York naar Alabama terugkeert. De strijd om de burgerrechten is ontvlamd. Ook haar dierbaren zijn met de stroom meegegaan en bevinden zich in het hart van het witte kamp. Voor Jean Louise is de verharding onbegrijpelijk. Haar leven staat op zijn kop en zij moet gaan onderzoeken waar zij staat. Haar bewustwording leidt tot heftige confrontaties met haar familie. Het zijn de meest indringende passages in dit boek.

Het manuscript was in 1957 door een uitgeverij gekocht. Maar bij nader inzien vond haar redacteur, Tay Hohoff, het boek niet rijp voor publicatie. Het was te onsamenhangend in haar ogen. Zij had evenwel het talent van Harper Lee herkend en was geïntrigeerd door flashbacks naar Jean Louise’s jeugd. Zij drong er bij Lee op aan om een boek over de jaren dertig te schrijven vanuit het perspectief van het achtjarig meisje. Dit werd To kill a mockingbird. Het schrijven viel Lee niet gemakkelijk. Er werd over punten en komma’s getwist en één keer heeft zij het manuscript uit het raam gegooid. Toch is het boek voltooid. In 1960 werd het gepubliceerd en het succes was overweldigend.

Daarna heeft Harper Lee niets meer gepubliceerd. Totdat in 2015 het boek dat haar debuutroman had moeten worden, het daglicht zag. Vanwaar de stilte?