Na de publicatie van To kill a mocking bird in 1960 bleef het 55 jaar stil rond Harper Lee. Waarom heeft zij in de tussentijd niets gepubliceerd?
Met De Spotvogel was de lat hoog gelegd. Het was een subliem boek dat tot op de komma geperfectioneerd was. Dat heeft zich uitbetaald in torenhoge oplagen en klinkende munt, met als klap op de vuurpijl de prestigieuze Pulitzerprijs in 1961. Maar dit soort gekunstelde perfectie en het wel heel aparte verhaal doen iets met de flow van een schrijver. Lee had de top bereikt en geloofde zelf niet dat ze haar debuut kon evenaren. Een mindere prestatie was voor haar geen optie.
Dit is stellig één kant van de zaak, maar ik geloof dat haar toch al kwetsbare zelfvertrouwen een deuk heeft gekregen door het gemarchandeer rond haar debuut. Voor de rasschrijfster die zij was, is dit een tragedie. Haar talent was herkend, maar de waarde van haar waarneming niet.
In Go set a watchman portretteert Harper Lee een jonge vrouw die bezig is zichzelf uit te vinden. Een belangrijke richtsnoer in haar leven zijn de waarden die haar vader haar in haar jeugd heeft voorgeleefd. Hij was voor haar de verpersoonlijking van integriteit. Dit beeld verpulvert in de jaren vijftig. Wat kristalhelder leek, kreeg grijs- en zwarttinten. In het Alabama van de jaren vijftig waren raciale spanningen meer dan aan de oppervlakte. Alles was er van doordesemd. Zwart en blank spraken niet meer met elkaar. Er waren twee kampen. Jean Louise ziet hoe haar eigen familie in dit patroon gevangen raakt en begrijpt het niet. Het doet geen recht aan haar liefde voor de zwarte kokkin die als een moeder voor haar gezorgd heeft. Met al haar vezels verzet zij zich tegen deze ontwikkeling. Zoals haar oom zegt: zij ziet geen kleur, zij ziet slechts mensen.
Go set a watchman functioneert als een spiegel. Het boek laat zien hoe mensen hun integriteit verliezen: door niet eerlijk te zijn in hun waarneming en in plaats daarvan irreële, oneerlijke beelden te voeden en te koesteren, zoals “We are outnumbered” (p.246), als de zwarten in het kleine Maycomb kiesrecht krijgen. En: “The Negroes down here are still in their childhood as a people” en kunnen daarom geen bestuurlijke taken aan. Het argument van Jean Louise dat het onderwijs aan zwarte mensen niet van slechtere kwaliteit kan zijn, wordt genegeerd.
Vanuit dit soort overtuigingen kan de heersende klasse haar identiteit en wereldbeeld intact laten en haar grip op de samenleving behouden. De zelfrechtvaardiging en illusies houden, hoe begrijpelijk ook, een leefwijze in stand die achterhaald is. Iedereen weet het, maar niemand wil het waar hebben. ‘The real world’ noemen haar vader en oom deze pragmatische levensinstelling.
Go set a watchman laat de dilemma’s zien waar een in wezen eerlijke vrouw mee worstelt. Wat is dat: liefde? Het huwelijk: ben ik daar geschikt voor? Waarom is de vrouw die als een moeder voor mij gezorgd heeft, nu onbereikbaar? Vanuit deze vragen kijkt zij naar de wereld om zich heen. En verwoordt zij wat ze in zichzelf en om haar heen waarneemt op een nieuw niveau – los van stand, ras en ideologie. Dit werd niet (h)erkend. Haar manuscript was te confronterend. Het gaf een inkijkje in de motieven van blanken voor segregatie. En toonde een menselijk gezicht van zwarte mensen. Dit beeld tastte het homogene succesverhaal van het naoorlogse Amerika aan. Daarom mocht een gemythologiseerd, prachtig verhaal wel, maar een actueel verkennend boek niet. En Harper Lee had niet de kracht om zichzelf door te zetten. Dit is geen verwijt. Deze jonge vrouw die in een onevenwichtig, moederloos gezin was opgegroeid, was bezig zichzelf uit te vinden. Als vrouw en als mens.
In Go set a watchman is bijvoorbeeld te lezen hoe ontredderd het meisje geweest is over haar vrouwzijn. Ze had flarden opgevangen van ‘hoe kindjes gemaakt worden’, een tongzoen was al voldoende, maar concreet wist ze niets. Ook van dit proces maakt zij ons deelgenoot en als lezer deel je in haar verwarring en schaamte.
Is de confrontatie met Jean Louise’s onzekerheid en het aarzelend vinden van haar levensweg niet een diepere reden waarom het boek is afgewezen? Harper Lee breng met haast kinderlijke eerlijkheid Jean Louise’s blinde vlekken onder woorden in relatie tot haar persoonlijkheid, achtergrond en ervaringen. Door haar onthand zijn zo te verwoorden maakt zij ruimte voor de menselijke maat. Maar het maakt haar als vrouw en schrijfster ook kwetsbaar.
Kan het zijn dat dit persoonlijke leerproces en de dialogische perspectieven die het opent, de redacteur niet bevielen? Lee laat zien dat het geweten in dialoog met het zelf en de ander groeit. En juist die betekenisgeving werd afgewezen, door haar vader en oom en door de uitgever. Dit is de kern van haar echec, alle literaire argumenten ten spijt.
Jean Louise’s bewustwordingsproces gaf haar een eigen kijk op de raciale conflicten van de jaren vijftig. Haar visie ging tegen de tijdsgeest in. En riep weerstand op. De klap die oom Jack zijn nicht gaf, brak haar. Zij bond in, waarschijnlijk omdat zij dit als haar plicht zag tegenover haar familie die zo belangrijk voor haar was. De jonge vrouw was in een loyaliteitsconflict terecht gekomen. Zij werd voor een onmogelijke keus gesteld: moest zij haar geweten voorrang geven boven haar liefde voor haar naaste omgeving, bovenal haar vader en oom? Juist deze dierbare mensen hadden – en dat is de paradox of ‘double bind’ – er alsmaar op aangedrongen dat zij zelfstandig werd. En toen zij dat uiteindelijk deed, is zij hardhandig terecht gewezen. Zij werd gemuilkorfd ‘in the name of love’. Ja natuurlijk hield zij van haar vader en oom en Alice. Maar die liefde heeft haar gekortwiekt. Voor haar visie hadden haar dierbaren geen ruimte. Zo werkt een double bind uit: de ondergeschikte partij moet zich beschadigen om in het plaatje te passen.
De afwijzing van haar eerste boek was een drama in het leven van Harper Lee. Het was niet de enige teleurstelling die zij te incasseren had.
In hoeverre had zij To kill a mockingbird echt willen schrijven? Er zat iets kleinerends in de houding die Tay Hohoff jegens haar innam. Harper Lee heeft menige woede-uitbarsting gehad. Dat het boek een fabelachtig succes werd, had niemand kunnen bedenken. Harper Lee was in de wolken, maar er waren ook schaduwzijden:
Vanaf 1959 had zij intensief samengewerkt met Truman Capote, haar vroegere buurjongen ‘Dill’. Zij steunde hem in zijn onderzoek naar een gruwelijke moordpartij in Kansas. In zijn boek In cold blood (1966) gaf hij haar echter niet de erkenning die zij in haar ogen verdiende. Hier herhaalde zich de kleinering die zij ook van Tay Hohoff ervaren had.
Bij haar uitgever had zij inmiddels enkele voorstellen voor een nieuw boek ingediend, maar zij waren van werkelijkheidszin – haar grote kracht – gespeend. De concepten leken ingegeven door de alcohol. De fles was al in de jaren vijftig een vertrouwde gast in haar leven en in de zestiger jaren werd hij haar vaste metgezel, met al waandenkbeelden van dien. Lee was haar innerlijke anker kwijt.
Haar perfectionisme maakte het haar onmogelijk om nog iets samenhangends te schrijven. Onder leiding van Tay Hohoff was zij hyperkritisch geworden.
Hoe dan ook en waarom dan ook: Harper Lee is na 1960 in haar schulp gekropen. Zij werd een gekooide spotvogel, een zwijgend geweten. En dat is een tragedie: want blijkens de titels van haar twee boeken hechtte zij aan nauwkeurige registratie en rekenschap. Deze kwaliteiten waren vin haar ogen essentieel.
In de tien productieve jaren van haar leven heeft Harper Lee twee boeken geschreven die beide de tand des tijds doorstaan hebben. Haar boeken zijn een pleidooi voor onbevangen waarneming. Door alle emotionele turbulentie heen. Dit is de kern: jezelf en ‘de ander’ als mens te blijven zien. Zowel haar boeken als de geschiedenis er om heen, laten zien wat het met het zelfbeeld van een mens kan doen als hij/zij niet in zijn/haar waarde gezien wordt. Het gevaar van frustratie ligt op de loer. Wat een actuele boodschap om de problemen van deze tijd onder ogen te zien en te benaderen!
